Genel Anlatım [1]
Rhamnus cinsi, Dünya üzerinde yaklaşık 100 türle temsil edilirken bu türlerden 22’si Türkiye’de doğal, bunlardan 6’ı da endemik olan önemli bir cinstir. Endemik türlerinin büyük oranda Akdeniz çevresinde yayılış gösterdiği bu cinse ait türler 0,5 m’ye kadar boylanabilen kısa boylu çalılardan 4-5 m boya kadar ulaşan değişik boylarda türlere sahip olan çalılardır. Rhamnus cinsi türleri büyük değişkenlik gösterirler. Bazı türleri herdem yeşil (Rhamnus alaternus), bazıları (Türkiye’de doğal yetişen diğer türler) kışın yaprağını döker, bazıları dikenli, bazıları dikensizdir. Tomurcukları pullu, dizilişi sarmal ya da karşılıklıdır. Kulakçıkları dikensiz, çoğunlukla dökülür. Çiçekler çok belirgin görülmez, 4-5 parçalı, genellikle bir cinsli, salkım ya da yoğun kurullar halindedir. Stillus 2-3 parçalıdır. Meyve çekirdekli sulu meyve ve 2-4 sert tohumlu ve tohumların sırt kısmı olukludur (Davis ve Yaltırık, 1967). Rhamnus cinsi 3 seksiyona ayrılır:
- Sec.Espinosa: Gövde dikensiz; Kışın yaprağını dökerler; yaprak ve tomurcuk dizilişi almaşlı, yaprak kenarları çoğunlukla dişlidir. Çiçekleri 4 parçalı, taç yaprakları vardır. Bu seksiyondaki türler: R.imeretinus, R.fallax, R.microcarpus, R.depressus, R.cornifolius, R.libanoticus
- Sec.Alaternus: Gövde dikensiz. Yapraklar deri gibi sert, herdem yeşil; çoğunlukla sarmal dizilmiştir. Çiçekler 5 parçalı, rasemoz bileşik salkım oluşturur ve taç yaprakları yoktur. Bu seksiyondaki türler: R.alaternus
- Sec.Rhamnus: En azından bir çok dalı dikenlidir. Yapraklar sarmal ya da karşılıklı, kısa sürgünler üzerinde sık demetler halindedir. Çiçekler 4 parçalı, salkım halinde ya da seyrek olarak tek tek bulunur. Bu seksiyondaki türler: R.catharticus, R.kayacikii , R.petiolaris, R.orbiculatus, R.rhodopeus, R.prunifolius, R.pallasii, R.kurdicus, R.nitidus, R.oleoides subsp. oleoides, R.oleoides subsp. graecus, R.thymifolius, R.hirtellus, R.pyrellus, R.punctatus var. punctatus, R.punctatus var. angustifolius, R.pichleri
Tanı anahtarı [1]
1.Dikensiz çalı ve küçük ağaçlar; çiçek kurulları rasemoz veya demet halinde
2.Çiçek kurulu bileşik salkım; yapraklar herdem yeşil, deri gibi sert, boynuz gibi testere dişli ...R.alaternus
2.Çiçek kurulu demet; kışın yaprağını döker, yapraklar deri gibi sert değil, oymalı testere dişli
3. Yaprakların her iki yüzü de çıplak
4.Yaprakları 5-10 cm, her bir yandaki yan damar sayısı 10-16 ...R.fallax
4. Yapraklar 2-5 cm, her bir yandaki yan damar sayısı 5-10 adet
5.Yapraklar geniş yumurta şeklinde, 3-5 x 2.5-3.5 cm, tabanı hemen hemen yürek şeklinde, yan damar sayısı 7-10 ...R.microcarpus
5.Yapraklar elips şeklinde, yaklaşık 2 cm boyunda, tabanı hemen hemen yürek şeklinde değil, yan damar sayısı 5-7 ...R.depressus
3.Yaprakların her iki yüzü de kısa yumuşak tüylü
6.Tomurcuk pulları çıplak; yapraklar 8-15 (-25) cm, her bir yandaki damar sayısı 15-25 (30) ...R.imeretinus
6.Tomurcuk pulları kısa yumuşak tüylü; yapraklar 2.5-9 cm, her bir yandaki damar sayısı 6-15
7.Yaprakları oymalı testere dişli; meyve aşamasında çanak yaprakları dökülür ...R.libanoticus
7.Yapraklar hemen hemen tam kenarlı; meyve aşamasında da çanak yapraklar kalıcıdır ...R.cornifolius
1.Dikenli çalı ya da küçük ağaçlar; çiçek kurulları demet halindedir
8.Yapraklar tam kenarlı ya da seyrek oymalı testere dişli (her bir tarafta 1-8 dişli); dallar ve yapraklar almaşlı
9.Yaprak kenarları tam; herhangi bir diş oluşumu yok
10.Meyve yoğun bir şekilde kısa yumuşak tüylü; yapraklar 8-12 mm, yumuşak tüylü, kalın ve yüzeyi mumsudur ...R.pichleri
10.Meyve çıplak; yapraklar 6-30 mm, kısa tüylü ya da çıplak
11.Yaprak ayası geriye kıvrık, yoğun bir şekilde kısa yumuşak tüylü, alt yüzde damarlar belirgin şekilde çıkıntılı ...R.punctatus
11.Yaprak ayası düz, çıplak veya tüylü, alt yüzde damarlar belirgin çıkıntılı değil
12.Meyve sapı 5-6 mm; yapraklar tümüyle çıplak, 17-25 x 8-17 mm; genç dikenler parlak kestane renginde ...R.nitidus
12.Meyve sapı 1-4 mm; yapraklar tüylü ya da çıplak, 6-23 x 5-12 mm; genç dikenler parlak kestane renginde değil
13.Yaprakların her iki yüzü de aynı renkte, yeşilimsi, alt yüz nadiren mavimsi, yaprakların alt yüzü kısa yumuşak tüylü fakat yaz sonlarına doğru dökülür ...R.oleoides
13.Yaprakların alt yüzü beyazımsı mavi, tüyler dökülmeden kalır
14.Yaprakları geniş bir şekilde eliptik ya da ters yumurta şeklinde, 15-25 x 8-12 mm, tüyler 0.2 mm ye kadar boylanır; Tohum olukları fazla belirgin olmayan şekilde bölünmüş ...R.hirtellus
14.Yapraklar dar ve ters yumurta şeklinde, 7-12 x 5 mm, tüyler 0.1 mm ye kadar boylanır; tohum olukları belirgin şekilde bölünmüş ...R.pyrellus
9.Yaprak kenarları seyrek oymalı testere dişli
15.Yaprak ayasının boyu genişliğinin 4-7 katıdır ...R.pallasii
15.Yaprak ayasının boyu genişliğinin 2-3 katıdır
16.Meyve sapları 5-8 mm; yapraklar yoğun ve kalıcı bir şekilde karışık, sık ve uzun yumuşak tüylü, 15-30 x 5-13 mm ...R.kurdicus
16.Meyve sapları 1-3 mm; yapraklar şeffaf kısa yumuşak tüylü (en azından gençlikte), 8-23 x 3-12 mm
17.Yapraklar 8-15 x 3-6 mm; düzenli bir şekilde oymalı testere dişli, tüy örtüsü kalıcı ...R.thymifolius
17.Yapraklar (6) 10-23 x 5-12 mm, düzensiz bir şekilde oymalı testere dişli, tüy örtüsü yaz sonunda dökülür ...R.oleoides
8.Yapraklar düzenli ve sık bir şekilde oymalı dişli (her bir yandaki diş sayısı 15-70); en azından alt dallar ve yapraklar karşılıklı ya da hemen hemen karşılıklı
18.Yaprak sapı 3-7 (-14) mm, yaprak sapı boyu kulakçıkların 1-2 katı kadar, kulakçıklar kısa zamanda dökülür
19. Boyu 1-4 m olan ve dik duran çalılardır; yapraklar 9-33 mm, genellikle her iki yüzü de tüylü, yan damarları oldukça belirgin ...R.rhodopeus
19.Boyu 50 cm nin altında cüce ve karışık çalılardır; yapraklar 6-12 mm, genellikle çıplak, yan damarlar belirgin değildir ...R.prunifolius
18.Yaprak sapı 8-25 mm, yaprak sapı boyu kulakçıkların 2-4 katı kadar, kulakçıklar kısa zamanda dökülür
20.Yaprak ayası, yaprak sapının 1-1.5 (-2) katı kadar, derimsi ya da ince
21.Yapraklar derimsi, eliptik-dikdörtgenimsi biçimde, hemen hemen sivri uçlu (subacute), 2-5 x 1.3-2.6 cm, alt yüzü kahverengimsi retiküllü ...R.petiolaris
21.Yapraklar ince, ters yumurta biçiminde, hemen hemen dairemsi, uç kısmı küt ve yuvarlak, 2-2.5 x 1.5-2 cm, alt yüzü mavimsi ...R.orbiculatus
20.Yaprak ayası, yaprak sapının genellikle 2 katından daha uzun, ince
22.Çalı ya da 2-6 m ye kadar küçük ağaç formunda; yaprak ayası 2-5 cm boyunda, yaprağın her bir kenarındaki diş sayısı 40-70 ...R.catharticus
22.Boyu 1 m nin altında çalı formunda; yaprak ayası 1.5-3 cm boyunda, yaprağın her bir kenarındaki diş sayısı 15-30 ...R.kayacikii