Hacıosmanotu (Stachysannua) Ballıbabagiller (Lamiaceae) ailesinden bir türdür. Türkiye'de Çatalca-Kocaeli, Batı, Orta ve Doğu Karadeniz, Asıl Ege, İç Batı Anadolu, Orta Kızılırmak, Yukarı Kızılırmak, Yukarı Fırat, Erzurum-Kars, Yukarı Murat-Van, Hakkari, Antalya, Adana alt bölgelerinde doğal yayılış göstermektedir. Doğal gelişim ortamı alttür ve varyetelere göre farklılık gösterir.
subsp. cilicica deniz seviyesi ile 1200 m yükseklikler arasında, taşlık deniz kıyıları ve yamaçlarda,
subsp. ammophila 5-730 m yükseklikler arasında, taşlık yamaçlar, nadas tarlaları, yumuşak topraklı veya kumluk alan alanlarda,
var. annua 90-2200 m yükseklikler arasında, kuru volkanik gölgeli yamaçlar, karışık ormanlar ve nadas tarlalarında,
var. lycaonica 50-2050 m yükseklikler arasında, tarım ve nadas tarla sınırlarında, su kenarlarında, kelleşmiş ormanlık alanlarda, kireçtaşı dar geçitler ve yamaçlarda, çakıllı toprak yığınlarında ve deniz kıyısındaki uçurumlarda doğal gelişim gösterir.
Türkçe literatürde genellikle Hacıosmanotu olarak adlandırılsa da, bazı yörelerde kum çayçesi veya hacıosmanotu olarak bilinir. Bilimsel olarak Stachysannua (L.) L. şeklinde tanımlanır.
Stachys etimolojisi
Stachys cins adı Eski Yunancada Stachys germanica`yı tanımlayan stákhus kelimesinden türetilmiştir. Parantez içerisindeki kısaltmalar bu taksonu ilk yayınlayan kişiyi/kişileri, parantez dışındakiler ise ilk yayın ardından bu taksona revizyon yapan kişi/kişileri belirtir. L. kısaltması bilim insanı Carl Linnaeus (1707-1778) için kullanılmıştır; Linnaeus modern taksonominin babası, İsveçli bir botanikçi, doktor ve zoologdur.
Morfoloji
8-50 cm boylanabilen, bir, iki veya çok yıllık, alt kısmı odunsu ve üst kısmı otsu bir türdür. Gövdeler tabanda hafifçe serili, dik veya yukarı yükselir şekildedir; basit veya dallanmıştır; tabana yakın kısımlar sıklıkla tüysüzdür, üste çıktıkça yumuşak, kısa ve aşağı doğru bakan tüyler bulunur, tüyler çiçek kurulunun altında daha yoğundur. Dip yapraklar 1-4.5 x 0.5-2.5 cm boyutlarda, yumurtamsı-dikdörtgenimsi veya yumurtamsı-mızraksı formdadır; kenarları küt dişlidir; taban kısmı kalpsi veya önce dışbükey, yaprak sapına doğru iç bükeydir; yaprak sapı 1-5 cm uzunluktadır. Sap yaprakları 1-3 x 0.5-1.5 cm boyutlarda ve yumurtamsı-eşkenar dörtgenimsi, genişçe mızraksı veya ters mızraksı formdadır; kenarlar küt dişli veya dişlidir; taban kısmı kamamsı veya önce dışbükey, yaprak sapına doğru içbükeydir; kısaca 1 cm'ye kadar saplı veya neredeyse sapsızdır. Çiçek yaprakları 1-2 x 0.5-0.8 cm boyutlarda ve eliptik veya şeritsi-mızraksı formdadır; kenarlar tam veya zayıfça küt dişlidir; neredeyse sapsız veya sapsızdır; üstündeki çiçek kurulu kadar uzun veya hafifçe uzuncadır. Yapraklar seyrek basık-havlıdır, nadiren tüysüzdür ve sapsız salgı bezleri bulunur. Çiçeklenme dönemi alttür ve varyetesine göre farklılık gösterir, Haziran-Ağustos aylarında daha yoğun olmakla birlikte, Ocak-Eylül ayları arasında çiçeklenme görülür; çiçek kurulu halka dizili çiçeklerden oluşan başak formundadır; halkalar 4-8 çiçeklidir ve altlardaki halkaların arası 1.5-4 cm aralıklı, üstlerdekiler daha yoğundur; birden çok brakteol bulunur, 1-2 mm uzunlukta ve sert kıllıdır; çiçek sapı 1-1.5 mm uzunluktadır; çanak 10-11 mm uzunlukta, iki dudaklı gibi veya çan şeklindedir; çanak dişler üçgensi, biz şeklinde veya mızraksı olabilir, ucu 0.5-2 mm uzunlukta tüysü-dikensi uçludur; çanak dudaklar kıvrımlı, tüp yoğun ülgerli, basık havlı, bazen de tüysüzdür; taç 13-19 mm uzunluktadır ve tüp çanaktan dışarı taşmıştır, dip kısmı torbamsıdır, krem rengi sarımsı renktedir ve kırmızı lekeleri vardır. Sert kabuklu küçük meyve 2 x 1.3 mm boyutlardadır, taban kısmı dar yumurta biçimindedir; tohumlar genişçe-yumurtamsıdır ve yüzeyleri ağsıdır.
Türkiye'de birden çok alttür ve varyetesi bulunmaktadır:
bitki çok yıllık veya bazen iki yıllık
çanak tüpün alt kısmı 2mm uzunlukta belirgin cılız tüylü...subsp. annua var. lycaonica
çanak tüp boylu boyunca basık havlı ve birkaç belirgin tüylü ...subsp. annua var. annua
bitki tek yıllık
gövde dik ...subsp. cilicica
gövde yatık
gövde tüysüz ve sapsız salgı bezli; çanak dişler mızraksı-biz şeklinde ve uçları 0.5-1 mm tüylü-sivri dikenli ...subsp. annua var. annua
gövde alt kısmı tüysüz, üst kısmı basık ve kısa tüylerle kaplı, az sayıda salgılı tüyler mevcut; çanak dişler üçgen-biz şeklinde ve 1-2 mm uzunlukta yoğun sert kıllı uçlu ...subsp. ammophila
NGBB (2022). Bizim Bitkiler. https://bizimbitkiler.org.tr. Erişim tarihi 5Ağu2022 (Türkiye bitkileri listesi, yayılış bilgileri ve Türkçe adları)
Kırsal Çevre (Sürekli). Kırsal Çevre ve Ormancılık Sorunları Araştırma Derneği. http://www.kirsalcevre.org.tr (Gönüllülerin bölgesel gözlemleri ile yayılış bilgilerinin güncellenmesi)
Lindon, Heather, Gardiner, Lauren, Vorontsova, Maria, & Brady, Abigail. (2020). Gendered Author List International Plant Names Index 2020 (Version 2) [Data set]. Zenodo. https://doi.org/10.5281/zenodo.3911077 (Tür epitetlerinde kullanılan bilim insanlarının isim kısaltmaları)
IUCN (2022). The IUCN Red List of Threatened Species. Version 2022-1. (Türkiye´deki tehlike altında bulunan türler listesi)
Memlik / Yenimahalle / Ankara
Hürriyet / Pınarbaşı / Kayseri
Akçaalan / Gediz / Kütahya
Yavu / Yıldızeli / Sivas
Solaklar / Seben / Bolu
Karaşar / Beypazarı / Ankara
Gürün / Sivas
